พระองค์เจ้าเพ็ญพัฒนพงศ์ กรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม
(พ.ศ.๒๔๒๕-๒๔๕๒)
พระองค์เจ้าเพ็ญพัฒนพงศ์ กรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม ทรงเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และ เจ้าจอมมารดามรกต (ธิดาเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง เพ็ง เพ็ญกุล) ประสูติในพระบรมมหาราชวัง เมื่อวันที่ ๑๓ กันยายน พ.ศ.๒๔๒๕ ตรงกับวันพุธ ขึ้น ๗ ค่ำ เดือน ๑๐ ปีมะเส็ง รัตนโกสินทร์ศก ๑๐๑ มีพระเชษฐภคินีร่วมเจ้าจอมมารดาพระองค์หนึ่ง คือ พระองค์เจ้าจุฑารัตนราชกุมารี
เนื่องจากสายสกุลทางเจ้าจอมมารดามรกต มีความสามารถในการดนตรี และบ้านเดิมของพระยามหินทรศักดิ์ธำรง (เจ้าคุณตา) มีละครและดนตรีวงใหญ่ กรมหมื่นพิไชย ฯ จึงได้รับเชื้อสายนักดนตรีมาด้วย และโปรดดนตรีมาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์
กรมหมื่นพิไชย ฯ ทรงได้รับการศึกษาจากประเทศอังกฤษ ในสาขาวิชาอักษรศาสตร์ แต่ได้เสด็จกลับเมืองไทยเมื่อ พ.ศ.๒๔๔๖ ก่อนที่จะทรงศึกษาจบ เนื่องจากพระอนามัยไม่สมบูรณ์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดฯ ให้รับราชการในตำแหน่งผู้ช่วยปลัดทูลฉลอง ในกระทรวงเกษตราธิการ เมื่อ พ.ศ.๒๔๕๐ พระชันษา ๒๕ ปี และทรงกรมเป็นกรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม เมื่อ พ.ศ.๒๔๕๑ ทรงกำกับการกรมไหม และเสด็จตรวจราชการด้านการเกษตรอยู่เป็นนิจ
วังที่ประทับอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยา ใกล้ปากคลองตลาด ทรงมีวงดนตรีส่วนพระองค์ที่มีชื่อเสียง เรียกกันว่า “พิณพาทย์วงพระองค์เพ็ญ” นักดนตรีที่ประจำวงคนสำคัญ คือ นายปั้น บัวทั่ง และบางคราวก็ได้ทรงขอตัวพระยาประสานดุริยศัพท์ ตั้งแต่ครั้งยังเป็นนายแปลก ประสานศัพท์ ไปช่วยต่อเพลงให้ด้วย ในระหว่าง พ.ศ. ๒๔๕๐-๒๔๕๒ ได้ทรงนิพนธ์บทร้องเพลงไว้เป็นอันมาก อาทิ บทร้องเพลงลาวคำหอม ลาวดำเนินทราย เพลงแป๊ะ ฯลฯ เป็นที่น่าสังเกตว่า บทร้องที่ทรงนิพนธ์ส่วนมากมักจะมีเรื่องเกี่ยวกับพระจันทร์อันเกี่ยวด้วยพระนามเดิม “เพ็ญพัฒนพงศ์” และได้ทรงนิพนธ์เพลงขึ้นเพลงหนึ่ง ประทานชื่อว่า “ลาวดำเนินเกวียน” ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็น “ลาวดวงเดือน” ซึ่งเป็นเพลงไทยที่รู้จักแพร่หลายมากที่สุด
กรมหมื่นพิไชยฯ ทรงมีพระชายาพระองค์แรก คือ ม.จ.วรรณวิไล กฤดากร มีโอรสองค์หนึ่ง สิ้นพระชมน์แต่ยังทรงพระเยาว์ และพระธิดาองค์หนึ่งคือ ม.จ.พรรณเพ็ญแข กฤดากร และมีโอรสกับหม่อมเทียม (คชเสนี) อีกองค์หนึ่ง พระนามว่า ม.จ.เผ่า เพ็ญพัฒน์ ซึ่งสืบสายราชสกุล “เพ็ญพัฒน์” มาจนทุกวันนี้
กรมหมื่นพิไชยฯ ประชวรพระโรคปอด สิ้นพระชนม์ เมื่อวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๕๒ พระชนมายุเพียง ๒๘ พรรษา
พูนพิศ อมาตยกุล
(เรียบเรียงจาก คำบอกเล่าของ ม.จ.พรรณเพ็ญแข กฤดากร และหนังสือพระประวัติ และบทขับร้องเพลง กรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม)
ที่มา : นามานุกรมศิลปินเพลงไทย ในรอบ ๒๐๐ ปี แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โดยพูนพิศ อมาตยกุล, หัวหน้าโครงการ ; ผู้ร่วมโครงการ, พิชิต ชัยเสรี …[และคนอื่น ๆ]. กรุงเทพฯ: จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๒๖.
